"Ensaio sobre a cegueira" e Sarabela: unha mirada cara a alma

"Creo que non nos quedamos cegos, creo que estamos cegos, cegos que ven, cegos que, vendo, non ven."

José Saramago en Ensaio sobre a cegueira

Ensaio sobre a cegueira trata fundamentalmente "a responsabilidade de ter ollos cando os outros xa os perderon". A célebre compañía Sarabela Teatro, da man de Ánxeles Cuña, é a encargada da posta en escena desta peza tan reflexiva de Saramago, coa participación de nove actores e actrices sobre o escenario e de varias ducias máis nos vídeos que acompañan a representación.

 

Dende a apertura do telón apreciamos nesa posta en escena un claro estilo Sarabela: un escenario no que todo pode ser de todo, conseguindo trasladarnos, con poucos elementos, a todos os lugares que se propoñen. Ademais, o apoio visual por parte dos vídeos dá lugar a unha atmosfera envolvente que nos fai ver e sentir claramente ese lugar no que se concentra a pandemia. Un lugar no que todo é branco inmaculado, no que todos visten dunha cor albela (aínda que cada vez menos impoluta) agás a muller do oftalmólogo, a única capaz de apreciar todo o espectro visible. E é que isto é o eixe da peza: a misteriosa cegueira branca colectiva fronte a unha muller que ve polo resto. Dunha banda, así somos: estamos cegos ante o mundo e case sen decatarnos podemos chegar a comportarnos coma algúns dos cegos en corentena: individualismo, insolidariedade e egoísmo, que dan lugar a unha sociedade na que a cadaquén o único que lle preocupa é o seu propio interese. Porén, doutra banda, esta cegueira espontánea tamén fortalece os lazos que unen aos personaxes principais, pois soamente xuntos serán quen de guiarse mutuamente por un mundo albuxíneo: ante as dificultades, o único xeito de seguir adiante é mediante o apoio e a unión de forzas, por febles que sexan.

A muller do oftalmólogo é quen guía en última instancia ao colectivo de cegos desa habitación. Unha heroína anónima que tamén se atopa nese cuarto e que ve polos demais axudándoos e defendéndoos voluntariamente, testemuña do pesadelo e de todos os abusos que alí se están vivindo e capaz de vingar moitas das inxustizas que se cometen. É un personaxe simbólico, un sinal de esperanza, de que haberá alguén capaz de actuar como mentora e sacar adiante ese grupo que tarde ou cedo recuperará a visión. Como se di na peza, "a voz é a vista de quen non ve", de aí que as palabras desta muller sexan tan reconfortantes para o resto de personaxes, moitos dos cales se dan conta de que ela non chegou a perder a vista.

"Os ollos son o único lugar do corpo no que tal vez exista unha alma" 

A muller do oftalmólogo en Ensaio sobre a cegueira

Cabe destacar a dureza de moitas das escenas da peza que fan que o espectador se quede amarrado con forza á butaca. Dende violentas mortes ata duras violacións, pasando polo medo a que unha porta sexa tirada abaixo e o sufrimento causado por algunha ferida, dan lugar a unha tensión constante sobre o escenario. O simple son que acompaña a unha pa guindada dende fóra pon os pelos de punta polo que ese xesto conleva, e doe ter que conter a rabia ao ver como se enganan, como abusan e se rouban a comida necesaria para sobrevivir. O espazo vaise volvendo cada vez máis sucio, ofrecéndonos unha estampa similar a un manicomio, ao inframundo, incluso a un campo de concentración. 

Persoalmente, sen dúbida, o momento máis emotivo é no que se nos amosa o poder da música. Uns cantos acordes serven como vía de escape, e durante uns segundos os cegos en corentena deixan de estar nese cuarto para irse aos seus lugares preferidos. Por uns instantes, son capaces de fuxir desa tortura para regresar á vida que levaban antes na que, probablemente, a música non parecería ser un ben tan prezado coma dentro desa habitación. Trasládanse mentalmente, apreciando o valor das pequenas cousas do día a día que constantemente pasan desapercibidas. Desapercibidas ata que o sentido da vista desaparece e toca ter en conta os estímulos que se transmiten a través do tacto, do oído, do olfacto, do gusto. Outra interesante reflexión froito desta emotiva produción teatral, moi na liña da compañía que nola ofrece.

"Unhas poucas picadelas": violencia de xénero a través de Teatro de Ningures

Unha aberrante noticia plasmada nun claro e conciso cadro de Frida Khalo refléxase, á súa vez, na peza homónima Unhas poucas picadelas. Xa na imaxe do programa vemos unha recreación de tal pintura na que apreciamos ao home fitando á súa muller recén asasinada, quen sabe se con remordementos ou con superioridade coma quen acaba de gañar unha batalla. El e ela, personaxes sen nome que poderían aplicarse a calquera pola avergoñante periodicidade con que nos atopamos con casos semellantes. Do que temos a certeza e de que el está sendo interpretado por Machi Salgado e ela por Casilda Alfaro de maneira espectacular, sen esquecernos da fundamental e omnipresente voz de Pepa Barreiro, todos eles modulados por Etelvino Vázquez.

Ao comezo da obra, resúltanos chocante a actitude de ela, pois parece unha peza na que será a muller a que domine ao home, como amosándonos a outra faciana da violencia de xénero. Porén, axiña nos decatamos de que unicamente estamos oíndo os berros en silencio da muller maltratada, todo o que lle gustaría reprocharlle á cara ao seu home collendo ese altofalante, sen ser capaz. O escenario é un reflexo desa familia desequilibrada, mesa e cadeiras desiguais e a diferentes alturas, coma se o peor dos tornados (o el bébedo) arrasase ese fogar, inestabilizándoo. Ese espazo é testemuña de todas as vexacións que ela sofre, e malia que en varias ocasións se enfrontan a través de miradas sempre será el quen teña a última palabra. Por todo isto, a medida que o cuarto se volve máis sucio, máis desordenado, máis caótico, tamén o fai o espírito dos personaxes ata chegar a ese punto de non retorno no que unhas poucas picadelas os destrúen por completo.

Ela parece non ter dereito nin a posuír a súa propia sombra. Os mensaxes machistas e fascistas que escoita pola radio semellan formar o seu manual de vida. O manual da boa esposa. Recítanlle como debe comportarse, someténdose por completo á vontade do seu marido e mostrándose agradecida por iso mesmo. Ese altofalante é a súa vía de escape, o seu xeito de sobrevivir, pois soamente cumprindo a raxatabla todo o que lle indica terá unha menor probabilidade de que el se volva violento cara a ela. O altofalante, os estereotipos, son outro opresor máis, e xunto co seu home anúlana como persoa. Soamente se fai oír cando el non o fai, subindo ás cadeiras, véndose sobre el e berrando dende o alto; berrando todo o que garda dentro, nese último recuncho da súa alma no que aínda hai unha pinga da persoa que era e da esperanza que leva consigo, pero que se ve asoballada polo seu exterior consumido e maltratado. Porén, no momento no que el levanta a vista, cambia de carácter completamente. Asente, cala, sorrí, mira para abaixo. Apenas escoitamos dúas palabras seguidas, el desautorízaa e insúltaa, e nalgúns momentos resulta terrorífico ver que determinados comentarios acaban provocando risas no patio de butacas.

El posúe unha sombra enorme, moito maior ca el mesmo como "persoa". Representa o perfil clásico do maltratador, machista, e incluso homófobo e racista. Ao exculparse, cando está preso, recrea a situación da noticia que inspirou a Khalo: "non foi para tanto, so unhas poucas picadelas"; afogando en alcohol, mostra unha actitude cambiante, dominante e manipuladora, exercendo todo o poder e máis sobre ela. Se hai algo que debo dicir de Machi Salgado é que o mellor que pode acadar con esta peza é que todo o público saia do teatro odiándoo, odiando a ese el ao que dá vida e que tantos arrepíos provoca nos espectadores. Unha gloriosa e complicada interpretación que, sen dúbida, ten moitísimo mérito.

A relativa proximidade das situacións nas que se ven implicados e o contraste coas mensaxes machistas que ela escoita (a pesares de que parecen ridículas) mostran como a sociedade actual vive ligada ao pasado. Unha peza clara e directa, que non xoga moito á innovación ou á orixinalidade no tratamento do tema, pero cunha importante carga emocional e de significado. A miúdo relacionamos a violencia de xénero coa violencia física, e nalgúns casos incluso a ampliamos á psicolóxica; non obstante, un gran problema a día de hoxe é a violencia simbólica, a baseada en estereotipos, en valores e normas, que aínda que non estean escritas ou non resulten tan abraiantes coma as que se ven e escoitan nesta peza, seguen presentes e son outro cancro pendente de extirpación que afecta á nosa sociedade. Doutra banda, ao final da peza, vemos como o proceso é cíclico: todo comeza de novo, todo volve a suceder. Todo comeza con sorrisos e flores, e remata con iso. Cunhas poucas picadelas. 

Chegará realmente o momento no que situacións coma as que representa esta obra sexan recordos dun pasado remoto?

Por todas esas doces princesas, mortas a mans do que fora o seu príncipe.

"Calypso", onde Voadora xoga co ridículo

Poderíase recoñecer Voadora como a compañía en cuxas pezas podemos atoparnos con ese selo de contemporaneidade tan identificativo. Calypso non ía ser menos, e neste caso son Diego Anido, Marta Pazos e Hugo Torres os encargados de construír a nosa realidade seguindo textos de Fernando Epelde.

Logo da subida do telón, a cuarta parede tanxible é o elemento por excelencia. Vólvese física a barreira que separa espectador e actor, realidade e construción do novo entorno. Vermello, verde e azul, tres únicas cores capaces de ofrecernos toda a gama cromática que poidamos imaxinar, todo o que nos rodea, e soamente precisan de luz. Non en van se comeza a elaborar o mundo tras a cuarta parede material, cando non o vemos, sen facer ruído, ao igual que a árbore que cae nun monte no que non hai ninguén (cando ninguén ve -oe- nada, realmente algo ocorre? Algo hai?). De aí que, en momentos dados cando esa parede se move, confusión e desorientación invadan a alma dos personaxes, a saída da zona de confort, ata que se converte nunha rutina máis. A cuarta parede pasa a ser un marcador do espazo no que se desenvolve a acción dos personaxes. O momento cume é a caída do muro, destruír para crear, coma esa nova Calypso sen distorsionar que contrasta coa imaxe de Henri Lehmann que se nos amosa nos programas.

Toda a escenografía é, claramente, marca Voadora: xogos con luces e música que ofrecen unha posta en escena impresionante semellante á grandeza que nos atopamos n'A Tempestade, a pesares de que na peza que comentamos agora unicamente participan tres actores (máis ruído e menos xente, ironicamente). Especialmente atractivas son aquelas escenas nas que as luces (ou as non luces) empregadas son as principais protagonistas, xa sexa ambientando carreiras de fondo ou pistas de baile, así como ofrecendo sombras distorsionadas polo movemento. Debo mencionar que sempre adoito atopar nesta compañía unha notoria influencia de Brecht, tanto polo estilo de personaxes que aparecen nas pezas coma polas chamadas de atención sobre elementos concretos, enviándolle ao espectador mensaxes específicas, neste caso relacionadas cos diferentes textos de partida. 

Fernando Epelde entende Calypso coma a danza do ridículo, e de aí que ao longo de toda a peza apreciemos trazos e situacións relacionadas con tal tema. Tanto podemos ver bailes un tanto aeróbicos coma intervencións de difícil definición ou calificación, así como duplicados de accións e persoas. A ridiculez da sociedade actual, do que supón hoxe en día sacarse unha foto ou relacionarse tamén ten cabida neste espectáculo, espectáculo a base de flashes e brincos entre escenas. Marta Pazos, actriz e directora desta peza, afirma que Calypso son links entre imaxes, reflexando algo cotián que facemos día a día navegando pola rede. Unha páxina leva a outra, e a outra, e así sucesivamente, e o mesmo ocorre con esta obra. A peza non é máis ca poesía visual, unha representación de pensamentos escritos que percibimos intensamente por vista e oído a través de imaxes fragmentadas.

Para comprender a peza debemos darnos conta de que o sentido desta obra é o non ter sentido, é dicir, para chegar a entendela dun xeito global, primeiro débense apreciar as distintas imaxes para extraer esa visión de conxunto. A idea xeral non é máis ca unha representación do presente, o noso día a día consiste nunha viaxe entre links, unha sociedade que se consume, de tal xeito que ao final alcanzamos un punto no que xa non sabemos como chegamos ata alí. Existe un fío condutor principal, a construción da realidade, mais analizando a peza en profundidade, podemos ver que cada escena ou texto implica a súa propia reflexión individual, dende o valor do gratis ata a importancia das cores, pasando por escenas de amor tan intensas coma a de the artist is present. Sen dúbida un gran traballo por parte desta compañía, ofrecéndonos desta vez unha obra máis filosófica e menos argumental, e sempre contando con ese desbaratamento de enerxía e xogos con luces e sons tan característico.

Comentario d'A Tempestade de Voadora: 
http://teatroentreluscoefusco.blogspot.com.es/2015/03/a-tempestade-de-william-shakeaspeare.html